خاورمیانه در تحول؛ ایران در نقطه‌ای حساس

چشم‌انداز انرژی- پیمان کشاورز/ جهان امروز، جهان توسعه و حرکت است. شاخص رشد در کشورهای مختلف اگرچه بر پایه اصول و سیاست‌هایی بومی استوار است اما در عین حال تمام دولت‌ها تلاش می‌کنند تا با تکیه بر دانش و توان تکنولوژی داخلی خود، همراه و همگام با جامعه جهانی به حرکت رو به جلوی خود ادامه دهند اما یک محور مشترک دغدغه همگانی است.انرژی در دنیای امروز تبدیل به مهم‌ترین محور توسعه شده است تا جایی که حتی به جرات می‌توان گفت عمده‌ترین دلیل تنش‌های سیاسی و نظامی موجود در جهان امروز مسئله انرژی است. در این میان محدودیت‌هایی که در حوزه منابع سنتی انرژی در دهه‌های اخیر رفته رفته خود را نمایان کرد، باعث شد تا نگاه‌ها به سمت منابع جدید انرژی متمایل شود. به همین دلیل با افزایش تقاضای انرژی و مشکلات ناشی از وابستگی به سوخت‌های فسیلی در دهه‌های اخیر، رشد انرژی‌های تجدیدپذیر در سطح جهانی شتاب بیشتری به خود گرفت، تا جایی که بسیاری از کشورها به ویژه در خاورمیانه، علیرغم وجود منابع غنی انرژی‌های فسیلی، سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در زمینه انرژی های تجدیدپذیر انجام داده‌اند. اما ایران، با وجود پتانسیل‌های بالای انرژی خورشیدی و بادی، هنوز در مراحل اولیه توسعه زیرساخت‌های این حوزه قرار دارد و اگرچه مدتی است که مسئولان و مدیران مربوطه در این زمینه به تکاپو افتاده‌اند ولی به نظر می‌رسد که توان اجرایی مناسبی در زمینه توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور وجود ندارد و با نگاهی به آمار و ارقام موجود و مقایسه آن با سایر کشورها به ویژه کشورهای همسایه می‌توان به این نکته پی برد. در کنار تمام این مسایل باید به ویژگی منحصر به فرد انرژی‌های تجدیدپذیر نیز توجه کرد که نسل جدید انرژی، دیگر مانند نفت و گاز انحصاری نیست. در دسترس همگان قرار دارد و آینده از آن کسانی است که امروز تمام توان خود را برای گسترش و پیشرفت در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر به ویژه همگام‌سازی زیرساختهای موجود و توسعه توان ذخیره‌سازی و ایجاد شبکه زیرساختی نوین برای تولید و توزیع برق در آینده به کار گیرند.

خاورمیانه که تاکنون به طور سنتی به عنوان منبع انرژی جهان شناخته می‌شد، اکنون تمام توان خود را به کار بسته تا کماکان نقش محوری خود در آینده انرژی جهان را حفظ کند. عربستان سعودی و امارات متحده عربی به عنوان پیشگامان اصلی این حوزه در منطقه، امروز دیگر نگران تولید انرژی خورشیدی نیستند و با گذر از این مرحله در حال توسعه پروژه‌های زیرساختی مانند مزارع ذخیره‌سازی انرژی‌های تجدیدپذیر هستند. عمان سیاست‌های جدید انرژی خود را بر پایه توسعه مراکز ذخیره‌سازی قرار داده و حتی نحوه رتبه‌بندی نیروگاه‌های تجدیدپذیر در این کشور بر اساس میزان ذخیره‌سازی انرژی تولیدی تعیین می‌شود. در ایران اما با تمام تلاش‌های صورت گرفته میزان تولید انرژی تجدیدپذیر کل کشور بر اساس آمار جدید سازمان ساتبا(سازمان انرژی های تجدیدپذیر و بهره وری انرژی برق)، تنها ۰.۷ درصد از کل برق تولیدی کشور را شامل می‌شود. در واقع این میزان ۱۵۶۱.۶۶ مگاوات از ۲۲۳ هزارمگاوات برق تولیدی کشور را دربر می‌گیرد در حالی که ظرفیت تولیدی انرژی‌های تجدیدپذیر در منطقه بر اساس گزارش‌های موجود به ۳۰ گیگاوات در سال ۲۰۲۴ رسیده‌است. امارات متحده عربی با ۶.۳ گیگاوات ظرفیت نصب‌شده در صدر کشورهای منطقه قرار دارد. این کشور سه مورد از بزرگ‌ترین نیروگاه‌های خورشیدی جهان را در اختیار دارد، از جمله پارک خورشیدی محمد بن راشد آل مکتوم که قرار است به ظرفیت پنج گیگاوات برسد، مصر با ۴.۶ گیگاوات و عربستان سعودی با ۴.۵ گیگاوات در رتبه‌های بعدی قرار دارند، مراکش ظرفیت تولید انرژی‌های تجدیدپذیر خود را به ۴ گیگاوات رسانده و عمان نیز تنها دو نیروگاه خورشیدی با ظرفیت هزار مگاوات که بزرگ‌ترین نیروگاه‌ خورشیدی در این کشور به شمار می‌رود را افتتاح کرد. این در حالی است که اهداف بلند مدت کشورهای منطقه از آمار و ارقامی بسیار بالاتر خبر می‌دهند. به عنوان مثال عربستان سعودی با هدف تولید ۱۰۰ تا ۱۳۰ گیگاوات انرژی تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰ به‌سرعت در حال توسعه پروژه‌های عظیم است. در کنار این موارد تمام این کشورها به طور ویژه در حوزه ذخیره‌سازی و توسعه زیرساخت‌های خود در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر نیز سرمایه‌گذاری خواهند کرد.

اما در ایران هنوز چالش‌های اولیه در این حوزه مانع سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و تاثیرگذار شده است. عدم هماهنگی با شبکه توزیع برق یکی از چالش‌های مهم در این زمینه است که به طور قطع در آینده‌ای نه چندان دور نمایان خواهد شد.شبکه انتقال و توزیع برق ایران یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های توزیع در منطقه است، اما به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری در سال‌های گذشته، این شبکه با مشکلات متعددی روبه‌رو شده‌است که تأثیر زیادی بر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر دارد. بر اساس گزارش‌های وزارت نیرو، حدود ۴۰٪ از شبکه‌های انتقال و توزیع برق ایران قدیمی و فرسوده هستند و نیاز به بازسازی و نوسازی دارند. این شبکه‌ها قادر به پشتیبانی از ظرفیت‌های بالای تولید برق تجدیدپذیر که در مناطق مختلف کشور به ویژه در مناطق مستعد احداث نیروگاه‌های خورشیدی و بادی نصب شده‌اند، نیستند. همچنین زیرساخت‌های مناسب برای انتقال برق تولیدی از منابع تجدیدپذیر به‌ویژه در مناطق دوردست، ایجاد نشده است. این موضوع باعث شده که ظرفیت قابل استفاده در این مناطق به طور کامل بهره‌برداری نشود. به‌طور مثال، در استان‌های جنوبی و شرقی که ظرفیت بالای تولید برق خورشیدی و بادی دارند، شبکه انتقال برای تحویل برق به دیگر مناطق کشور به حد کافی توسعه نیافته است. در کنار این موارد توان جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر یکی از مهم‌ترین ارکان گسترش این حوزه است که به دلیل مشکلات ناشی از تحریم‌ها این بخش در حال حاضر برای ایران امکان بالفعل شدن ندارد. در کنار این دو مورد بروکراسی پیچیده و عدم وجود سیاست یکپارچه در سال‌های گذشته موجب عقب‌افتادگی ایران و در نتیجه ناترازی انرژی در کشور گردیده‌است.

سئوال اصلی اینجاست که با وجود تمام این مشکلات چه باید کرد؟ سرعت چشمگیر کشورهای منطقه در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، ضعف ایران در این حوزه را بیش از پیش نمایان کرده است. این موضوع، وزارت نیرو و سایر نهادهای مرتبط را به تحرک واداشته است، اما باید توجه داشت که پیش‌شرط اصلی هرگونه پیشرفت پایدار، واقع‌بینی و سیاست‌گذاری دقیق مبتنی بر ظرفیت‌ها و توانمندی‌های موجود است. 

اقدامات شتابزده و بی‌توجه به زیرساخت‌های لازم، تنها به ایجاد مشکلات بزرگ‌تر در آینده منجر خواهد شد. به نظر میرسد برای جلوگیری از پیامدهای جبران‌ناپذیر، موارد زیر باید در اولویت قرار گیرد: 

۱. تسهیل واردات تجهیزات: با توجه به محدودیت‌های داخلی در دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، چانه‌زنی برای واردات تجهیزات به‌روز ، می‌تواند گامی موثر در توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر باشد. 

۲. نوسازی زیرساخت‌های توزیع و تولید: ظرفیت تولید و توزیع برق در کشور به شدت نیازمند نوسازی است تا بتواند پاسخگوی توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر باشد. 

۳. سیاست‌های تشویقی برای ذخیره‌سازی انرژی: ایجاد مشوق‌های اقتصادی و قانونی برای ایجاد و توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی انرژی خورشیدی، می‌تواند به پایداری بیشتر سیستم‌های انرژی کمک کند. 

۴. حساسیت نسبت به تخصیص زمین: تأمین زمین مناسب برای احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر، با در نظر گرفتن مسائل محیط زیستی، باید به دقت بررسی شود تا از تغییر کاربری‌های غیر اصولی، تخریب منابع طبیعی و زیستگاه‌ها جلوگیری شود. 

۵. اطلاع‌رسانی شفاف: یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌ها در این حوزه، عدم شفافیت و آگاهی‌رسانی عمومی است. ارائه اطلاعات دقیق و شفاف به مردم و سرمایه‌گذاران می‌تواند به افزایش اعتماد و تسریع پروژه‌ها کمک کند. 

اما نکته نگران‌کننده، نگاه شتابزده و تبلیغاتی برخی مسئولان است که بدون در نظر گرفتن چالش‌های زیرساختی و محیط زیستی، استان‌ها را به رقابت ناسالم در اعلام خود به عنوان قطب تولید انرژی‌های تجدیدپذیر سوق داده‌اند. چنین روندی می‌تواند به مشکلاتی همچون متضرر شدن سرمایه‌گذاران و مشکلات محیط زیستی در آینده منجر شود. 

ایران همواره یکی از بازیگران کلیدی در عرصه انرژی جهانی بوده است، اما این جایگاه اکنون به دلیل عدم سرمایه‌گذاری منطقی در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و سیاست‌گذاری‌های غیرواقع‌بینانه، در حال رنگ باختن است و در حالی که جهان به سوی استفاده هر چه بیشتر از انرژی‌های پاک حرکت می‌کند، ایران نیز باید با تدوین چشم‌اندازهای قابل تحقق و سرمایه‌گذاری اصولی، نقش خود را در آینده انرژی جهانی بازتعریف کند چرا که خاورمیانه در آینده همچنان قطب تولید انرژی خواهد بود، اما این بار نه به واسطه منابع فسیلی، بلکه به واسطه سرمایه‌گذاری‌های هدفمند و بلندمدت در انرژی‌های پاک. 

لینک کوتاه شده : Energyhorizon.ir/n/53bca